Belki bir sabah ansızın aklınıza düşer: “Barış, hakkıyla ne zaman imzalanır — ve bir antlaşmanın imzası, o antlaşmanın gerçekliğini ne zaman var kılar?” Bu soru, tarihsel bir anda atılan bir kalem darbesinin ötesine geçer: etik, bilgi ve varlık üzerine bir düşüncedir. Brest-Litovsk Antlaşması meselesini — özellikle Osmanlı tarafında kimlerin imza koyduğunu — ele alırken, bu felsefi derinliği de göz önünde bulundurmak isterim.
Osmanlı İçin Brest‑Litovsk: Kim İmzalamıştı?
Ana gerçek: Antlaşmayı kim imzaladı?
– Brest‑Litovsk Antlaşması 3 Mart 1918’de, İttifak Devletleri (Almanya, Avusturya‑Macaristan, Bulgaristan ve Osmanlı Devleti) ile Sovyet Rusya arasında imzalanmıştır. ([Vikipedi][1])
– Tarihî kaynaklara göre, Osmanlı adına antlaşmayı imzalayan isimler arasında Berlin sefiri İbrahim Hakkı Paşa ile bir diğer Osmanlı yetkilisi İzzet Paşa sayılmaktadır. ([Tarih Portalı – Tarih Öğretmeni][2])
– Bu imzalar, Osmanlı’nın Rusya ile olan savaşını sona erdirmeyi, özellikle Kars, Ardahan, Batum gibi Kafkasya bölgelerinde tarihi toprak taleplerini güvence altına almayı amaçlayan diplomatik bir hamleydi. ([World History][3])
Yani somut olarak: antlaşma onayı, Osmanlı devlet otoritesini temsil eden diplomatlar eliyle verilmişti. Ancak bu olayın anlamı yalnızca bürokratik bir imza atmak değil — aynı zamanda siyasal, toplumsal ve etik bir hamleydi. Bu yüzden felsefi bir analiz, bu antlaşmanın sadece tarihsel değil, ontolojik ve epistemolojik bir yansımasını da sunabilir.
Ontolojik Perspektif: Antlaşma, Varlık ve Devlet Gerçeği
Devlet varlığı ve antlaşmanın ontolojisi
Ontoloji, “varlık nedir?” sorusunu sorar. Devletler, sınırlar, antlaşmalar — bunlar soyut ama insan davranışıyla gerçeklik kazanan varlıklardır. Brest‑Litovsk Antlaşması, yalnızca bir belge değil; bir varlık olarak devletin sınırlarının, nüfusun, nüfusun kimliğinin yeniden tanımlanmasıdır.
– İmzalar atıldığında, haritaya “Osmanlı Devleti’ne bağlı bölgeler” olarak çizilen bir realite kurulmuş oldu. Bu, varlık kazanmış bir “Osmanlı potansiyeliydi” — bir antlaşma kağıdı ancak devletlerin pratikte bu çizilen sınırları benimsemesiyle gerçek oldu.
– Ancak o varlığın akıbeti, iç savaşa, emperyal çöküşlere, yeni devletlerin kurulmasına bağlıydı. Ontolojik olarak, bir varlık ancak sürekli korunursa — ya da üzerinde anlaşılır olursa — kalıcıdır. Brest‑Litovsk imzası bu yüzden hem bir varlık beyanı hem de kırılganlık anıdır.
Bu bağlamda, antlaşma bir “varlık yaratımı”dır — ama bu yaratım, sadece bir kalem darbesiyle değil; ulusal kimlik, diplomasi, güç dengesi gibi pratik varoluş formlarıyla şekillenir.
Epistemolojik Perspektif: Bilgi, Anlaşma ve Gerçeklik Algısı
Antlaşma metni ve bilginin güvenilirliği
Epistemoloji, bilginin kaynağı ve geçerliliğiyle ilgilidir. Bir antlaşma, bizi — kimi zaman yüzlerce yıl — “gerçek” sayılan bir harita, bir nüfus kaydı, sınırlar sözünü verilen bir güvence olarak yönlendirir. Ancak bu bilginin geçerliliği, tarafların eylemlerine, uluslararası dinamiklere bağlıdır.
– Brest‑Litovsk Antlaşması’nın metni ve imzalar, o anda tarafların resmi iradesini temsil etmişti. Bu, bilgi olarak “Osmanlı devletinin sınır taleplerinin kabulü”ydü.
– Fakat antlaşmadan sonraki çalkantılar — savaşın gidişatı, imzaların uygulaması, yeni rejimlerin kurulması — bu bilginin doğruluğunu ve uygulanabilirliğini sarsan olaylar yarattı. Bilgi ile gerçeklik arasındaki bu çelişki, epistemolojinin merkezi meselelerinden biridir: Bir belge, insanlara bir bilgi verebilir — ama bu bilginin geçerliliği, toplumsal ve politik süreçlerle test edilir.
Yorumun rolü ve tarihsel bilginin belirsizliği
İmzacı isimler ve antlaşma hükümleri, tarihsel metinlerden çıkarılabilir. Ama bu metinlerin yorumu, onların ardındaki niyet, sosyal koşullar, diplomatik güç dengesi gibi faktörler, her yorumda değişkenlik gösterir. Bu da bize şu epistemolojik soruyu hatırlatır: “Tarihsel gerçek” ne kadar nesneldir; ne kadar yoruma açıktır?
Günümüzde tartışılan birçok tarihî antlaşma, bu yüzden — sadece metin değil, yorum farklarına, ideolojik eğilimlere, ulusal hafızalara bağlı olarak — birçok farklı biçimde okunabilir. Bu epistemik belirsizlik, tarih yazımının, devletlerin ve toplumların kimlik kurma sürecinin merkezindedir.
Etik Perspektif: Barış, Haklar ve Sorumluluk
Antlaşma ve etik ikilemler
Etik, doğru ve yanlış, adalet ve güç dengesi üzerine düşünür. Brest‑Litovsk Antlaşması, bir yandan Osmanlı tarafı için toprak kazanımı ve askeri rahatlama anlamına gelirken; öte yandan Rusya ve orada yaşayan halklar için ağır toprak kayıpları demekti. Bu durum etik açıdan birçok sorunu gündeme getirir:
– Hangi koşullar altında bir devlet, toprak taleplerini pazarlık konusu yapabilir?
– Halkların iradesi, sınır çizimlerinde ne kadar dikkate alınmıştır?
– Barış, adaletin yerini alır mı — yoksa sadece güç dengesi mi kurar?
Bu sorular, antlaşmayı bir diplomatik belge olmanın ötesine taşır; onu, etik yargı ve sorumluluk sahasına sokar. Antlaşmayı imzalayan Osmanlı delegasyonu, tarihsel güç dengesi içinde davrandı. Ama bu davranış, güçlü olanın çıkarlarını korumak mı, yoksa adaleti gözetmek mi üzerineydi?
Sonuç ve vicdani değerlendirme
Bir antlaşmanın harfleri kâğıtta döküldüğünde, etik değerlendirmeleriyle birlikte, sorumluluk da doğar. Brest‑Litovsk Antlaşması ile yeniden çizilen sınırlar, o coğrafyada yaşayan insanların kaderini etkiledi. Bu bağlamda, antlaşmaların felsefi olarak, sadece diplomatik araçlar değil; insan yaşamı, kimlik ve adalet üzerine kararlar olduğu unutulmamalı.
Çagdaş Bağlamda Düşünmek: Antlaşmalar, Hakikat ve Mücadele
Bugün de – sığınmacı krizleri, etnik-dinamik değişimler, sınır anlaşmazlıkları, uluslararası antlaşmalar – geçmişin Brest‑Litovsk örneğinde olduğu gibi karmaşık etik, epistemolojik ve ontolojik sorunları gündeme getiriyor. Tarihsel antlaşmalar sadece geçmişin belgeleri değil; günümüzün kimlik, adalet ve güvenlik meseleleriyle doğrudan ilişkili.
– Bir antlaşma, kağıt üzerinde güvence verse bile — uygulanmadığında ya da sürecin adaletsiz olduğu algılandığında — hakikat ve meşruiyet sorgulanır.
– Toplumsal hafıza, antlaşmaların “gerçeklik değerini” etkiler: İnsanlar, bu antlaşmalardan edindikleri kimliği, sınırları, aidiyeti yaşar ya da reddeder.
Bu açıdan, her antlaşma bir felsefi tartışmadır: Ne gerçek; ne adalet; ne hak; ne de kimlik?
Sonuç: Tarih, Felsefe ve Sorumluluk Üzerinden Bir Davet
Brest‑Litovsk Antlaşması’nın Osmanlı adına imza süreci, sadece diplomatik bir not değil: bir ontolojik varlık ilanı, epistemik bir bilgi birikimi ve etik bir kararın göstergesiydi. İbrahim Hakkı Paşa ve İzzet Paşa’nın imzası, o dönemin güç dengesi içinde bir hamleydi — ama bu hamle, giderayak kırılganlık taşıyordu.
Şimdi siz sorabilirsiniz: Bugün uluslararası antlaşmalar ya da göçmen meseleleri üzerine döşenen politik zeminlerde, hangi etik sorumluluk var? Bir devletin ya da toplumun sınırlarını çizerken — o sınırlar kağıtta mı kalmalı, yoksa insan yaşamı, kimlik ve hakikat üzerine düşünülerek mi inşa edilmeli?
Ve ontolojik olarak: Devletler, sınırlar, antlaşmalar — bu varlıklar nasıl meşrulaşır, nasıl sürdürülür? Bilgi ve tarih, bize bu meşruiyeti sağlamak için yeterli mi?
Benim gözlemim şu: Geçmişte atılmış imzalar — hangi güç dengesiyle olursa olsun — yalnızca tarih değil; bugünün vicdanı ve yarının kaderidir. Her imza, bir insanlık sınavıdır.
Sizce: Gerçek adalet ve barış, imzalanan bir antlaşmayla mı başlar, yoksa o antlaşmanın ruhunu korumakla mı?
[1]: “Treaty of Brest-Litovsk”
[2]: “Brest Litovsk Antlaşması Maddeleri ve Önemi – Tarih Portalı”
[3]: “Treaty of Brest-Litovsk – World History Encyclopedia”